ارائه خدمات تخصصی در حوزه بیولوژی مولکولی و بیوتکنولوژی

دکتر سجاد صاریخان در گفتگو با ایسنا گفت: بانک مولکولی یکی از بانک‌های چهارگانه مرکز ملی ذخایر ژنتیکی و زیستی ایران است که در راستای رسالت اصلی مرکز یعنی شناسایی، حفظ و نگهداری، تکثیر، توزیع و در اختیار قرار دادن نمونه ذخایر ژنتیکی کشور برای پژوهشگران کشور عمل می‌کند.

وی افزود: در دسترس قرار دادن نمونه طبق ضوابط مشخص و در سریع‌ترین زمان ممکن و با کیفیت قابل‌قبول، اصلی‌ترین تفاوت بانک مولکولی با سایر مراکز مشابه در کشور است. این بانک در قالب دو کلکسیون اصلی نمونه‌های مولکولی فعالیت می‌کند.

صاریخان تأکید کرد: در کلکسیون وکتور و میزبان، بالغ بر ۲۵۰ نمونه وکتور (حامل) و میزبان مهم و پرکاربرد در عرصه تحقیقات ژنتیک وجود دارد که در زمینه مهندسی ژنتیک در باکتری‌ها و مخمرها، سلول‌های انسانی، جانوری و گیاهی کاربرد دارند. این کلکسیون توانسته خدمات خوب و قابل قبولی ارائه کند و در شرایط تحریم‌های بین‌المللی و سخت شدن شرایط دریافت نمونه از خارج، نیازهای پژوهشگران، دانشگاه‌ها و مراکز تحقیقاتی کشور را تا حد امکان برآورده کرده است.

وی افزود: هرچه محدودیت‌های ناشی از تحریم‌ها بیشتر می‌شود، دسترسی پژوهشگران داخلی به این طیف از نمونه‌های مولکولی سخت‌تر می‌شود؛ به همین دلیل قصد داریم این کلکسیون وکتور و میزبان را گسترش دهیم تا بتوانیم درصد عمده‌ای از نیازهای پژوهشگران داخلی را پوشش دهد.

کلکسیون DNA ژنومی

صاریخان گفت: نگهداری محتوای ژنومی تمامی موجودات زنده ای که در اطراف ما وجود دارد، اعم از جانور، گیاه، انسان، میکروب و ... از لحاظ علمی و اقتصادی مقدور نیست و باید این نمونه‌ها به شکل هدفمند، جمع‌آوری و نگهداری شوند.

مدیر بانک مولکولی گفت: دی‌ان‌ای ژنومی بالغ بر ۱۵۰۰۰ کد شناسه ایی از نمونه های بومی و غیر بومی با ارزش اعم از انسانی، جانوری، گیاهی و میکربی استخراج شده اند و در شرایط استاندارد نگهداری می‌شوند تا به عنوان یک منبع ژنتیکی برای مطالعات حال و آینده، مورد استفاده قرار گیرند.

وی تأکید کرد: شاید در چند دهه آینده و با روش‌های جدید امکان بررسی بیشتر و دقیق‌تر ویژگی‌های ژنتیکی یک موجود منقرض‌شده یا در معرض خطر انقراض فراهم آید. در اینجا نمونه‌های دی‌ان‌ای ژنومی نگهداری شده در بانک مولکولی می‌تواند مورد استفاده قرار بگیرد.

مدیر بانک مولکولی گفت: از بُعد آینده‌نگری هم اگر به این موضوع نگاه کنیم، در هر دهه، شاهد ابداع روش‌های جدید و ظهور دیدگاه‌های نوین در حوزه بیولوژی هستیم. شاید دیدگاهی که اکنون برای کاربرد نمونه‌های ژنتیکی داریم، به یک طیف خاص محدود شود، اما در ۳۰- ۲۰ سال دیگر با دیدگاه بسیار پیشرفته‌تری روبرو باشیم که اهمیت وجود چنین کلکسیونی را چندین برابر خواهد کرد.

ورود به حوزه پروتئین‌ها و آنزیم‌های نوترکیب

صاریخان گفت: در کنار این دو کلکسیون به عنوان رسالت اصلی بانک مولکولی، ۱۷ مورد خدمت تخصصی در حوزه بیولوژی مولکولی و بیوتکنولوژی با شرایط بسیار مناسب به پژوهشگران، دانشگاه‌ها و مراکز پژوهشی ارائه می‌کنیم. همچنین با هدف رفع نیازهای اصلی بانک مولکولی، روش‌های جدیدی توسعه پیدا کرده‌اند که می‌تواند در جهت رفع نیازهای کشور نیز مورد استفاده قرار بگیرد.

وی افزود: به عنوان مثال، با توجه به توانمندی‌هایی که در دهه اخیر در مجموعه ایجاد شده است، فعالیت‌های خوبی در حوزه پروتئین و آنزیم‌های نوترکیب شروع کرده‌ایم که در بخش‌های مختلف صنعتی، دارویی، کشاورزی کاربرد دارد.

فرایند تهیه نمونه‌های بانک مولکولی

مدیر بانک مولکولی در تشریح فرایند تهیه و جمع‌آوری نمونه گفت: یک سری از وکتورهای موجود در کلکسیون مولکولی، نمونه‌های تجاری هستند که روی آنها کار مهندسی انجام و یک محصول جدید تولید می‌شود. دستیابی به نمونه‌های تجاری باید از طریق منابع بین‌المللی انجام شود و تلاش کرده‌ایم تا حد توان این نمونه‌ها را خریداری کرده و با هزینه پایین‌تر در اختیار پژوهشگران داخلی قرار دهیم.

صاریخان افزود: گاهی اوقات نمونه‌ها از طریق اساتید و پژوهشگران کشور در قالب فرم اهدا در اختیار بانک مولکولی قرار داده می‌شوند. برخی نمونه‌ها نیز در مجموعه تولید می‌شوند. بیش از ۱۰ دانشگاه و مرکز پژوهشی برتر کشور نیز با مرکز ملی ذخایر ژنتیکی و زیستی ایران همکاری داشته و نمونه در اختیار ما قرار داده اند. تست‌های کنترل کیفی در آزمایشگاه‌های مرکز انجام و پس از تأیید وارد بانک‌های مربوطه می‌شوند.

فرایند نگهداری نمونه در بانک مولکولی

صاریخان گفت: دو شکل نگهداری نمونه در بانک شامل سپرده‌گذاری شخصی (safe deposit) و عمومی (public) است. در حالت اول، نمونه مورد نظر پژوهشگر با پرداخت هزینه در شرایط استاندارد نگهداری شده و در اختیار فرد دیگری قرار نمی‌گیرد. در حالت دوم و براساس قرارداد، نمونه‌هایی به بانک اهدا می‌شود، در اختیار سایر پژوهشگران قرار می‌گیرد.

چالش‌های پژوهش در شرایط تحریم و لزوم توجه به بودجه‌های پژوهشی مراکز خاص

مدیر بانک مولکولی گفت: بخشی از نیازهای آزمایشگاهی ما در شرایط تحریم با تلاش صنعتگران داخلی تا حدودی مرتفع شده است؛ به عنوان مثال، هر سال نمایشگاه تجهیزات و مواد آزمایشگاهی ایران‌ساخت را داریم. بنظر اینجانب در حوزه تجهیزات موفق‌تر از مواد عمل شده است به این دلیل که در حوزه مواد شیمیایی هنوز تا حد زیادی به مواد خالص خارجی وابستگی داریم. بجز بحث مشکل در دسترسی به برخی تجهیزات و مواد، با مشکل بالا رفتن هزینه‌ها ناشی از افزایش نرخ ارز روبرو هستیم و عملاً بودجه‌های در نظر گرفته شده برای پروژه‌ها، جوابگو نیست.

صاریخان تأکید کرد: در چند سال اخیر با رویکردی که جهاد دانشگاهی در پیش گرفته است، هم از جهت حضور در نمایشگاه‌های سالانه و هم از جهت ورود به حوزه طرح‌های فناورانه، زمینه مناسب در جهت رفع کمبودهای واحدهای تحقیقاتی از جمله مرکز ملی ذخایر ژنتیکی و زیستی ایران و مراکز مشابه فراهم شده است.

وی گفت: مراکز پژوهشی بسیار خاص که در سطح ملی فعالیت می‌کنند، از جمله مرکز ملی ذخایر ژنتیکی و زیستی ایران، بودجه کمی در اختیار دارند. زمانی که از یک مرکز در سطح ملی انتظار وجود دارد، باید بودجه‌ای که به آن تخصیص داده می‌شود نیز در سطح ملی تحقق پیدا کند.

جوان‌گرایی، یکی از اهداف اصلی مرکز

صاریخان تأکید کرد: حدود ۹۰ درصد از پرسنل مرکز ملی ذخایر ژنتیکی و زیستی ایران، نیروهای جوان کشور هستند. در عین حال، زمینه برای حضور و استفاده از امکانات مرکز برای دانشجویان، اساتید، پژوهشگران و مراکز دانشگاهی و پژوهشی کشور فراهم شده ‌است.  

مدیر بانک مولکولی ضمن استقبال از حضور پژوهشگران کشور در این مرکز گفت: در کنار ارائه خدمات تخصصی، زمانی که پژوهشگران با توانمندی مرکز آشنا می‌شوند، علاقه‌مندی به کارهای پژوهشی مشترک یا استفاده از خدمات تخصصی افزایش پیدا می‌کند. پیش از همه‌گیری کرونا، دوره‌های آموزشی متعددی در مرکز برگزار می‌شد که به تعامل بهتر با پژوهشگران منجر می‌شد و امیدواریم در آینده شاهد برگزاری مجدد این دوره‌ها باشیم.